Η παράσταση όπου απεικονίζεται ο Χριστός να συνομιλεί με τη Σαμαρείτιδα είναι ιστορημένη στη δεύτερη ζώνη του βόρειου τοίχου, πάνω από την πύλη με την οποία επικοινωνεί ο κυρίως ναός με το παρεκκλήσιο της αγίας Βαρβάρας.
Το περιστατικό και ο διάλογος του Χριστού με τη γυναίκα από τη Σαμάρεια καταγράφεται στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη: Πορευόμενος ο Ιησούς από την Ιουδαία προς τη Γαλιλαία έπρεπε να διασχίσει τη Σαμάρεια. Κουρασμένος από την οδοιπορία κάθισε να ξεκουραστεί δίπλα στο πηγάδι του Ιακώβ που βρισκόταν έξω από την πόλη Συχάρ, ενώ οι μαθητές του έφυγαν για να πάνε να αγοράσουν τρόφιμα. 

Τότε ήρθε στο πηγάδι μια γυναίκα για να αντλήσει νερό και ο Ιησούς της ζήτησε να του δώσει να πιεί. Η γυναίκα αναγνωρίζοντας πως ο Ιησούς είναι Ιουδαίος παραξενεύεται που Εκείνος της μιλάει, αφού οι Ιουδαίοι και οι Σαμαρείτες είχαν διαμάχη μεταξύ τους: «ου γαρ συγχρώνται Ιουδαίοι Σαμαρίταις». Ήταν γεγονός ότι οι Ιουδαίοι θεωρούσαν πως οι Σαμαρείτες είχαν  επιμειχθεί με τους Ασσυρίους κατά τη διάρκεια της βαβυλώνιας αιχμαλωσίας, όταν καταλύθηκε η πρωτεύουσα του βορείου βασιλείου, που ήταν τότε η Σαμάρεια, και καταλήφθηκε από τους Ασσυρίους. Για το λόγο αυτό, αν και οι Ισραηλίτες της Σαμάρειας είχαν διατηρήσει τη θρησκεία των πατέρων τους, αρχικά με τη μεταρρύθμιση του Ιωσία καταστράφηκαν όλα τα ιερά τους και αναγκάζονταν να πηγαίνουν στα Ιεροσόλυμα για να εκπληρώσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, ενώ στη συνέχεια, όταν οι Ισραηλίτες επέστρεψαν από την αιχμαλωσία, δεν δέχτηκαν τη συνεργασία των Σαμαρειτών για την ανοικοδόμηση του ναού, εξαιτίας του ότι τους θεωρούσαν μιγάδες, κι έτσι δημιουργήθηκε έχθρα μεταξύ τους. Ο Χριστός όχι μόνο μιλάει με τη γυναίκα αλλά, αφού πρώτα της φανερώνει ότι γνωρίζει τα πάντα για τη ζωή της, στη συνέχεια της αποκαλύπτει ότι Εκείνος είναι ο Μεσσίας που περιμένουν. Η Σαμαρείτιδα, αφού πίστεψε, έτρεξε να αναγγείλει στους συμπολίτες της τα γεγονότα και έγινε έτσι η πρώτη γυναίκα απόστολος. Κατόπιν κι άλλοι Σαμαρείτες πήγαν να συναντήσουν τον Χριστό και πολλοί απ’ αυτούς με τη σειρά τους πίστεψαν, γι’ αυτό και Τον παρακάλεσαν να μείνει για ένα διάστημα κοντά τους, όπως και έκανε.
Το περιστατικό του διαλόγου του Χριστού με τη Σαμαρείτιδα ήταν αγαπητό στην τέχνη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, κατά τους οποίους συναντάται σαν εικονογραφικό θέμα ήδη στις κατακόμβες.
Η Σαμαρείτιδα στην Καπνικαρέα
Η Σαμαρείτιδα στην Καπνικαρέα
Την εποχή εκείνη τα θέματα που εικονογραφούνταν από την Καινή Διαθήκη ήταν ελάχιστα, αφού το κύριο περιεχόμενο της ζωγραφικής των κατακομβών και της γλυπτικής των σαρκοφάγων ήταν ως επί το πλείστον είτε συμβολικό-αλληγορικό, είτε προερχόταν από την αρχαία τέχνη. Ο διάλογος του Χριστού με τη Σαμαρείτιδα είναι μία από τις παλιότερες παραστάσεις των κατακομβών, όπου απεικονίστηκε με διάφορους τρόπους και συμβόλιζε την αιώνια ζωή και τη μακαριότητα του παραδείσου. Αξιόλογα δείγματα αποτελούν οι παραστάσεις στις  κατακόμβες του Καλλίστου και του Πραιτεξτάτου. Εκτός από το συμβολικό αυτό περιεχόμενο της παράστασης, ο διάλογος του Ιησού με τη γυναίκα από τη Σαμάρεια περιέχει πολλά θεολογικά και ηθικά νοήματα που, διαχρονικά ανά τους αιώνες, συγκινούν τους ανθρώπους και απαντούν στα ερωτήματα και τις αναζητήσεις τους, όπως για παράδειγμα το ξεπέρασμα των τοπικών ή φυλετικών  διακρίσεων αλλά και το ξεπέρασμα της διάκρισης των δύο φύλων και η πνευματική και αληθινή τοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι στο Θεό: «πνεύμα ο θεός, και τους προσκυνούντας αυτόν εν πνεύματι και αληθεία δει προσκυνείν». Γι’ αυτό και τελικά καθιερώθηκε στην εικονογραφία και στη συνέχεια εντάχθηκε στα εικονογραφικά προγράμματα των χριστιανικών ναών. Στην παράσταση πολλές φορές, εκτός από τα κεντρικά πρόσωπα του Χριστού και της Σαμαρείτιδας, απεικονίζονται και οι μαθητές αλλά και οι Σαμαρείτες που πήγαν να συναντήσουν το Μεσσία.
Ο τρόπος με τον οποίο ο Κόντογλου απεικόνισε την εν λόγω παράσταση στο ναό της Καπνικαρέας αποτελεί πιστό αντίγραφο, τόσο στο σχεδιασμό όσο και στη χρωματική απόδοση, της αντίστοιχης παράστασης που είχε φιλοτεχνήσει ο Μανουήλ Πανσέληνος στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους. Η παράσταση του Πανσέληνου, ενώ είναι πολύ λιτή και περιλαμβάνει μόνο τα δύο πρόσωπα του Χριστού και της Σαμαρείτιδας, αποτελεί ίσως την πιο όμορφη και ζωντανή απεικόνιση του θέματος, κυρίως για την έκφραση με την οποία εικονίζει τον Ιησού και τον εντυπωσιακό τρόπο με τον οποίο αποδίδει τη γυναικεία μορφή. Σε άλλες εικονογραφήσεις του θέματος ο Χριστός είχε απεικονιστεί με παρόμοιο τρόπο, όμως η Σαμαρείτιδα, ως επί το πλείστον, αποδίδονταν με μάλλον συντηρητικό τρόπο. Ο Πανσέληνος, παρά το γεγονός ότι είχε ζωγραφίσει την παράσταση αυτή σε μοναστήρι του Αγίου Όρους, ανάμεσα σε αυστηρές και ασκητικές μορφές αγίων, είχε παρουσιάσει τη μορφή της Σαμαρείτιδας με απαράμιλλη ομορφιά και χάρη.
Στο μέσον της παράστασης εικονίζεται σε σταυροειδές σχήμα το «φρέαρ» του Ιακώβ, το οποίο είναι σε  ιώδες χρώμα. Στην εξωτερική του πλευρά σχηματίζονται ‘’νερά’’ παριστάνοντας έτσι την όψη μαρμάρινης επιφάνειας. Τόσο στα τοιχογραφικά σύνολα όσο και στις μικρογραφίες το πηγάδι έχει παρασταθεί με διάφορους τρόπους. Με σταυροειδές σχήμα, αλλά με καμπύλες τις κεραίες του σταυρού, είχε απεικονιστεί κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο σε ψηφιδωτό στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας. Σε άλλες περιπτώσεις που έχει εικονιστεί με το ίδιο σχήμα, όπως στο εικονογραφημένο χειρόγραφο Hortus Deliciarum και στο καθολικό της Μεγίστης Λαύρας, φέρει επάνω του και το παραδοσιακό μαγγάνι του πηγαδιού.
Στα αριστερά της εικόνας βρίσκεται ο Χριστός, καθισμένος επάνω σε ογκώδες βράχο. Με το αριστερό Του χέρι κρατά τυλιγμένο ειλητάριο, ενώ με το δεξί κάνει κίνηση για να ενώσει τα δάκτυλα σε ευλογία. Φορά χιτώνα ιώδους χρώματος, ιμάτιο σε βαθύ γκριζογάλανο χρώμα και φέρει ένσταυρο φωτοστέφανο. Έξω από το φωτοστέφανο, αριστερά και δεξιά, είναι γραμμένα τα συμπιλήματα «ΙC̃ XC̃». Ο Χριστός, στις περισσότερες περιπτώσεις της εικονογραφίας, παριστάνεται κρατώντας το ειλητάριο με το αριστερό χέρι αλλά εκτείνοντας το δεξί σε χειρονομία ευλογίας. Στο γνωστό περγαμηνό Ευαγγελιστάριο του 11ου αιώνα (κώδ. 587μ., φ. 21β)δεν κρατά ειλητό, ενώ απλώνει το δεξί χέρι προς το μέρος της Σαμαρείτιδας και των συμπολιτών της σε χειρονομία λόγου.
Απέναντι από το Χριστό, στην άλλη πλευρά της εικόνας στέκεται η Σαμαρείτιδα. Εικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων και το σώμα της, ελαφρώς καμπυλωμένο, ακολουθεί το σχήμα του ανάστροφου S, κάτι που προσδίδει μεγάλη χάρη και κίνηση στη φιγούρα της. Έχει καστανά μακριά μαλλιά, που κυματίζουν ελαφρώς πέφτοντας στον αριστερό ώμο, ενώ είναι τονισμένα με φωτίσματα στο χρώμα της ώχρας. Φορά ιμάτιο σε ανοικτό λαδί χρώμα, που καταλήγει σε επιμανίκια στο χρώμα της ώχρας και σκούρο κόκκινο χιτώνα, ο οποίος είναι δεμένος με κόμπο εμπρός της και ανεμίζει ελαφρά πίσω στο κάτω τμήμα του. Με το δεξί της χέρι δείχνει προς το μέρος του Χριστού, υποδεικνύοντας τον Μεσσία, ενώ με το αριστερό χέρι, πάνω στο οποίο πέφτει ένα μέρος του ιματίου, κρατάει την υδρία με την οποία πηγαίνει να αντλήσει το νερό. Στο προαναφερθέν ψηφιδωτό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας η Σαμαρείτιδα είχε εικονιστεί με παρόμοια στάση και κίνηση, όπως στην παράσταση του Πρωτάτου, κρατώντας ομοίου σχήματος υδρία αλλά με διαφορετικά ενδύματα και προσωπογραφικά χαρακτηριστικά. Σε κάποιες περιπτώσεις εικονογραφημένων χειρογράφων παριστάνεται να έχει δεμένη την υδρία, σαν να είναι έτοιμη να αντλήσει το νερό από το πηγάδι ή και αντλώντας νερό από αυτό. Όμως, σχεδόν πάντα εικονίζεται να δείχνει με το χέρι της προς τον Χριστό, γεγονός που υπονοεί την αναγνώριση της θεότητάς Του.
Πίσω από τη Σαμαρείτιδα εικονίζεται η πόλη που βρίσκεται κοντά τους, περιτριγυρισμένη από ψηλά τείχη με οδοντωτές επάλξεις. Το έδαφος όπου πατούν τα πρόσωπα είναι σε πράσινο χρώμα, ο ουρανός σε γκριζογάλανο, ενώ μεταξύ του εδάφους και του ουρανού, πίσω από το Χριστό εικονίζεται ασχημάτιστος ορεινός όγκος. Η εικόνα φέρει την επιγραφή: «Ο ΧΡΙΣΤΌC ΛΑΛΩ̃Ν ΤΗ CΑΜΑΡΕΊΤΙΔΙ».
Στο κάτω δεξιό μέρος υπάρχει η υπογραφή των καλλιτεχνών που φιλοτέχνησαν την παράσταση καθώς και η χρονολογία εκτέλεσης του έργου:
«ΔΙΑ ΧΕΙΡΌC ΦΩΤΊΟΥ ΚΌΝΤΟΓΛΟΥ + /
ΠΑΝΤΕΛΗ̄ ΟΔΑΜΠΆCΗ + CΠΥΡΊ + /
ΔΩΝΟC ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΆΟΥ Κ ΡΑΛΛΗ /
                      ΚΟΨΊΔΗ + /
Πηγή: https://kapnikarea.wordpress.com/